Чӑваш халӑх сайчӗ тата чӗлхе тӗпчевҫисем «Ҫут тӗнче ӑстине — халӑх палӑкӗ» акци ирттереҫҫӗ. Михаил Иванович Скворцов профессор (1933–2016) словарьсем хайлас тӗлӗшпе ҫур ӗмӗр ытла тӑрӑшнӑ. Чӑваш, Раҫҫей тата тӗнче культурине 30 яхӑн сӑмах кӗнекипе — «алфавит йӗркипе вырнаҫнӑ ҫут тӗнчепе» —пуянлатса хӑварнӑ. Михаил Иванович ӑсталанӑ словарьсен пӗтӗмӗшле тиражӗ ҫур миллионтан иртсе кайнӑ. Ҫав словарьсемпе усӑ курса ҫӗр-ҫӗр пин ҫын — ачасем те, ҫитӗннисем те — пӗлӗвне ӳстернӗ, тавракурӑмне пуянлатнӑ.
Чухӑн республика словарь ӑстине лайӑх гонорар тӳлесе хавхалану кӳреймен. Михаил Иванович 30 ҫул ытла хваттер черетӗнче тӑнӑ, тӳре-шараран хӑтлӑ хваттер кӗтсе илеймесӗрех ҫӗре кӗнӗ — Явӑш ҫӑвинче ӗмӗрлӗх канлӗх тупнӑ.
Эппин хамӑр словарь ӑстине юратса хисепленине, унӑн ӗҫне тивӗҫлипе хакланине халӗ те пулин палӑртар-ха: вилтӑприйӗ ҫине пӗрлехи вӑйпа палӑк лартар!
Эсир унта хӑҫан та пулин ҫитетӗрех, хӑвӑр ыттисемпе пӗрле лартнӑ сумлӑ палӑк умне чӗрӗ чечек хуратӑрах, «словарь ашшӗне» пархатарлӑн пуҫ таятӑрах. Вара унӑн пӗр-пӗр словарьне алла илме те кӑмӑллӑрах пулӗ.
Хӑвӑр пирки тата куҫарнӑ нухрат пирки site@chuvash.
Чӑваш шоуменӗ кӳршӗллӗ регион хаҫатне вулать. Анчах тутарлине мар, чӑвашлине.
«Пурте лайӑх пӗлекен чӑваш шоуменӗ, эстрада ҫӑлтӑрӗ Петр Ермолаев Тутарстанра килти пекех, вӑл пӗлмен пӗр ял-хула та ҫук кунта. Мӗншӗн тетӗр-и? Петя эрнесерен «Сувар» хаҫат вулать», — хыпарланӑ Тутарстанра тухса тӑракан асӑннӑ кӑларӑм.
Петр Ермолаев хаҫатҫӑсем паян ирпе ирех ватсаппа ҫапла ҫырса янӑ: «Ырӑ ир. Хаҫат ҫырӑнтармасӑр ан хӑварӑр мана. Ӑҫта тата мӗн чул куҫармалла?..»
«Суварҫӑсем» Петр Ермолаев шоумена кӳрентермӗҫ паллах. Ӑна кӑна мар, хаҫатпа туслашас шухӑшлӑ пӗр ҫынна та. Шоумен-и, ӗне сӑвакан-и, савутра станок умӗнче тӑракан-и... Вӗсем пурте Тутарстанри «Сувар» чӑваш хаҫатне ҫырӑнса илме, ӑна вулама пултараҫҫӗ.
«Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ тавар туянакансен правине хӳтӗлес тӗллевпе Роспотребнадзорӑн Чӑваш Енри управленине ҫӑхав шӑрҫаланӑ. Ҫыру авторӗсем «Альбион — 2002» тулли мар яваплӑ обществӑн Шупашкарти «Бристоль» лавккисем потребителе тӗрӗс мар хыпарланине асӑрханӑ.
Лавккана кӗнӗ ҫӗрте ҫырса ҫакнин чӑвашла вариантӗнче «Санитари кунӗ 1–мӗш уйӑхӑн кӗҫнерни кунӗ» тесе хыпарланӑ. Вырӑсла вара «Санитарный день – первый четверг месяца» тесе пӗлтернӗ. Чӑвашла ҫырни тӑрӑх хакласан хыпара пачах та урӑхла ӑнланма тивет.
«Ирӗклӗх» хастарӗсем лавкка потребителе ҫапла пӑтраштарса арпаштарни тавар туянакансен правине пӑсни тесе шухӑшлаҫҫӗ. Ҫавӑнпах вӗсем Роспотребнадзорӑн республикӑри управленине евитленӗ.
Кӑҫалхи ҫӗртме уйӑхӗн 3-мӗшӗнче Етӗрнери 9-мӗш номерлӗ пӗр мандатлӑ суйлав округӗпе Чӑваш Енӗ Патшалӑх Канашӗн депутатне суйларӗҫ.
ЧӑвашЕнӗн наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗн ертӳҫи Дмитрий Степанов Чӑваш Республикин Тӗп Суйлав комиссийӗн ертӳҫи Александр Цветков ячӗпе ҫыру ӑсатнӑ.
Унта палӑртнӑ тӑрӑх, «Чӑваш Республикин Конституцийӗпе тата Чӑваш Республикин «Чӑваш Республикинчи чӗлхесем ҫинчен» калакан саккунпа (кӗск. Чӗлхе саккунӗ) килӗшӳллӗн чӑваш чӗлхипе вырӑс чӗлхи пӗртан патшалӑх чӗлхисем пулса тӑраҫҫӗ. Чӗлхе саккунӗн 8-мӗш статйипе килӗшӳллӗн Чӑваш Республикин патшалӑх тата вырӑнти хӑйтытӑмлӑх органӗсенче вӗсемпе туллин усӑ курмалла. Ҫакӑнтах, Чӗлхе саккунӗн 10-мӗш статйипе килӗшӳллӗн суйлав бюллетенӗсем Чӑваш Республикинче вырӑс чӗлхипе пичетленсе тухаҫҫӗ. Ҫав вӑхӑтрах суйлав комиссийӗ йышӑннипе суйлав бюллетенӗсене чӑвашла та, унсӑр пуҫне ытти халӑхсем йышлӑ пурӑнакан вырӑнсенче вӗсен тӑван чӗлхипе те, пичетлеме ирӗк пур».
«Эпир, Чӑваш Республикин наципе культура аталанӑвӗн «Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗн пайташӗсем, сире, хисеплӗ Александр Иванович, Чӑваш Республикинче пурӑнакан элтешсен конституциллӗ чӗлхе прависене туллин шута илме, вӗсене ҫак енчен тивӗҫтерме, вырӑнти суйлав комиссийӗсене суйлав бюллетенӗсене чӑвашла та (май пулсан тутарсемпе ирҫесем йышлӑ пурӑнакан вырӑнсенче тата тутарла, ирҫелле) пичетлеме ҫирӗппӗн ыйтатпӑр», — тенӗ ҫырура.
«В школе заставляют меня и моего сына написать заявление, что наш родной язык русский и сын хочет изучать его, а не чувашский. Мы сопротивляемся...» (чӑв. Шкулта мана тата манӑн ывӑла пирӗн тӑван чӗлхе вырӑс чӗлхи, чӑваш чӗлхи мар тесе ҫырма хистеҫҫӗ, ывӑл та ӑна вӗренесшӗн. Эпир хирӗҫ тӑратпӑр...) ҫапла ҫырнӑ Фейсбукра Эрбина Никитина журналист тата философи ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ, хулара ӳссе те чӑваш чунӗллӗ амӑшӗ.
Тӑван чӗлхе предмет тесе хӑш чӗлхене суйласси ирӗклӗ тесе тӳре-шара ӗнентернӗрен ку хыпар чӑннипех те тӗлӗнтерчӗ. Тӗнче тетелӗнчи халӑх ушкӑнӗсенчен пӗринче ун пек хыпара ашшӗ-амӑшӗ маларах та пӗлтернӗччӗ. Унта ӗнентернӗ тӑрӑх, ашшӗ-амӑшне вырӑс чӗлхи тесе суйлама хатӗрленӗ заявленисене алӑ пусма ыйтаҫҫӗ имӗш.
Республикӑри ашшӗ-амӑшӗн 82 проценчӗ ачине шкулта чӑваш чӗлхине вӗрентесшӗн. Регионти наци чӗлхине суйлакансен йышӗнче тӗрлӗ халӑх ачи пур. Шупашкарти 40-мӗш шкулта ав пур шӑпӑрлан та тенӗ пекех чӑваш чӗлхине тӑван чӗлхе пек мар, патшалӑх чӗлхи пек вӗренет.
Александр Марсович вӗрентекен ачасене хусканусем кӑтартса чӗлхене ӑнланма пулӑшать. Вӑл урока вӑйӑ евӗр те ирттерет. «Унччен эпир грамматикӑна, куҫарусене тӗпе хурса вӗрентнӗ тӗк, халӗ ку тытӑмран кӑштах пӑрӑнса калаҫӑва мала хуратпӑр», - тенӗ Александр Марсович «Чӑваш Ен» ПТРК журналистне. Вӑл Шупашкарти 40-мӗш шкулта ачасене чӑваш чӗлхипе литературине ӑса хывма пулӑшать.
Палӑртмалла: Александр Марсович кӑҫал республикӑра чӑваш чӗлхин тата литературин чи лайӑх вӗрентекенӗн ятне ҫӗнсе илнӗ. Халӗ вӑл Мускавра тӑван чӗлхе вӗрентекенӗсен хушшинче иртекен Пӗтӗм Раҫҫейри ӑсталӑх класӗнче Чӑваш Ен чысне хӳтӗлӗ. 2012 ҫулта маттур педагог унтан ҫӗнтерӳпе таврӑннӑ.
40-мӗш шкулта Таджикистанри, Литвари ачасем те ӑс пухаҫҫӗ. Вӗсем те чӑваш чӗлхине тӑван чӗлхе пек ӑса хывма суйланӑ. Кунашкал урокра тарӑн пӗлӳ параҫҫӗ. Чӗлхене патшалӑх чӗлхи пек суйланисене вара ытларах чӑваш халӑхӗн культурипе паллаштараҫҫӗ.
Тӗлӗнмелле хыпар тухрӗ. Иккен, «Хыпар» тепӗр хаҫата ҫатса ярасшӑн — Шупашкар районӗн хаҫатне — «Тӑван Ене». Хам ҫак район ҫынни пулнӑ май ку мана самай пӑшӑрхантарать.
«Тӑван Ен»-пе «Хыпар» икӗ пысӑк хаҫат. Иккӗшӗн те лайӑх енӗсем пур. Район хаҫачӗсене илсен «Тӑван Ен» уйрӑммӑн тарать — вӑл яланах чи лайӑххисен йышӗнче тӑнӑ. Журналистсен йышӗпе те, ҫӗнӗлӗхсене пурнӑҫа кӗртессипе те. Сӑмахран, хаҫат сайтне тӑвасси, ҫӗнӗ дизайн ҫине куҫасси, ҫӗнӗ программӑсемпе усӑ курма тытӑнасси тӗлӗшпе вӗсем малта пыраҫҫӗ. «Хыпар» ку енчен ман шутпа юлсарах пырать. «Тӑван Ен» пысӑк хаҫат мар та ҫӗнӗллӗх кӗртме уншӑн йывӑр мар. «Хыпар» вара — пысӑк хаҫат, унӑн коллективӗ пӗчӗк мар, ҫӗнӗлӗхсене хӑвӑрт кӗртме те ҫавна пула йывӑртарах.
«Хыпарӑн» лайӑх енӗ — паллах, унӑн коллективӗ. Республика хаҫачӗ пулнӑран унта лайӑхрах журналистсем лекнӗ, лекеҫҫӗ те.
Икӗ пӗрешкел предприяти пӗрлешнӗ чухне яланах ыйту ҫуралать — хӑшӗ хӑшне ҫӑтса ярӗ. Юлашки вӑхӑтра влаҫрисем «Тӑван Ене» сахал мар тимлӗх уйӑрни курӑнать.
Чӑваш Енӗн Патшалӑх Канашне Тутарстанри парламентран ҫыру килнӗ. Унта чӗлхе ыйтӑвне хускатнӑ. Тата тӗрӗсрех каласан, вӗренӳ ҫинчен калакан федераци саккунне улшӑнусем кӗртме сӗннине чарса лартма ыйтнӑ.
Шкулсенче тӑван чӗлхе предмета ачасене хӑйсен кӑмӑлӗпе вӗрентме ҫӗршыв Президенчӗ пӗлтӗрхи утӑ уйӑхӗнче Йошкар-Олара канашлу ирттернӗ чух каланӑччӗ. Республикӑсенчи тӑван чӗлхене ачасене хистесе вӗрентмелле мар текен шухӑша вӗренӳ ҫинчен калакан саккунтах йышӑнса хӑварасшӑн. Мускавран килекен ҫак сӗнӳ кирек хӑш наци хастарне те пӑшӑрхантарни вӑрттӑнлӑх мар.
Чӑваш парламентӗнче Тутарстанри ӗҫтешӗсен сӗнӗвне сессире пӑхса тухни вырӑнлипе вырӑнсӑрри пирки аптӑраҫҫӗ-мӗн. Александр Белов журналист пӗлтернӗ тӑрӑх, ҫакна унтисем саккун проектне федералсем малалла сӳтсе явнипе сӑлтавлаҫҫӗ иккен.
Пӗрремӗш ҫавра. Г.Н. Волков: «Яковлев ӳстерсе янӑ ҫын вӑл… Эп айӑплӑ халӑх умӗнче… Эп фальсификатор пултӑм…»
Чӑваш наци юхӑмӗ хухса та хухса пыни куҫкӗрет/куҫа кӗрет, куҫа тӑрӑнать… Раҫҫейри вырӑс мар чӗлхесене факультативлӑ вӗрентме пуҫласан чӑваш чӗлхин шӑпи паллӑ – типсе ларасси… Ик ҫул каялла ачана, Айтара, пӗрремӗш класа ӑсатрӑмӑр. Вӗренӳ ҫулӗ пуҫланнӑ ятпа ирттернӗ савӑнӑҫлӑ пуху хавхалантармарӗ. Халӑх кӑмӑлне пӗлес тесе, ачана амӑшӗпе хӑварса, пӗрремӗш хута, расписани-пӗлтерӳсем патне антӑм. Кунта чӑнах та шавлӑ хӗвӗшӳ. Сӑнаса итлеме пуҫларӑм. Пӗрле пуҫтарӑннӑ тӑватӑ чӑваш майри (ҫапла калап эп ытла капӑр тумланнӑ инкесем пирки) расписани умӗнче хыттӑнах хӑйсен кӑмӑлне палӑртаҫҫӗ: «Хӑҫан пӗтереҫҫӗ-ши ӗнтӗ чӑваш чӗлхи урокӗсене?!.» Хулари чӑваша чӑваш чӗлхи тарӑхтарать. Чӑваш пулса ҫуралнӑшӑн вара вӑл хӑй ӑшӗнче ҫут тӗнчене ылханасла тарӑхмаллипех тарӑхать. «Тутар тутара тӗл пулать – савӑнать, пушкӑрт пушкӑрта тӗл пулать те – савӑнать, чӑваш чӑваша тӗл пулать те – тутине тӑсать».
Паянхи кун та палӑртса паман халӑх ячӗ... Ятарласа палӑртса паман тесе каласан тӗрӗсех пулӗ. Мӗншӗн тесен малтанах ҫулӗ тӗрӗс мар пулнӑ. Лашине урапинчен мала тӑратнӑ пекех. Сувар сӑмахран чӑваш сӑмаха нимле майпа та тӑсса, улӑштарса пама ҫук пулсан та ҫавӑн ҫинех «тиенме» хӑтланаҫҫӗ паян кун та. Лавӗ чӑтаймасть пулсан та. Паян кун ҫӗнӗлле информаци пулнине шута та хурасшӑн мар. Ӗлӗкхи тӗпчевҫӗсен информаци тени ҫав тери сахал пулнӑ пулсан, паянхи кун та вӗсен ӗҫӗсене тӗп вырӑна хурса пыни наукӑна аталанма чарса пырать. Ҫавӑ ӗнтӗ чӑрмантарать пире «чӑваш» сӑмахӑн чӑн пӗлтерӗшне палӑртма.
Ӑнланас пулать, чӑваш ятне палӑртма «чӑрмантаракан» тепӗр хушма тупсӑмне те. Вӑл Турципе Раҫҫей патшалӑхӗ чылай вӑхӑт хирӗҫ тӑнипе ҫыхӑннӑ. Тепри, чӑрмантараканни, Хусан ханстви тапхӑрӗ пирки уҫҫӑмӑн ҫырма юраманни. Паянхи кун вӑл «табусем» ҫук, ҫавӑнпа та чӑваш сӑмах пӗлтерӗшне уҫҫӑмӑнах палӑртма пулать.
Филологсен чи пысӑк йӑнӑшӗ вӑл «чӑваш» тата «чӑвуш» сӑмахсем ҫине саспаллисем витӗр пӑхни. Ҫырни вӑл улшӑнма пултарать, акӑлчан чӗлхинчи пекех, паянхи Турцинче чавуш сӑмаха ытларах «чӑваш» тесе калаҫҫӗ.
-9.7 °C